Ադրբեջանական իշխանությունների բացարձակ անասնական վերաբերմունքը` որպես թնդանոթի միս հայկական տարածք ուղարկված սեփական ասկյարների հանդեպ, վաղուց է հայտնի: Այդ մասին ամեն օր հիշեցնում են Հեյդար Ալիևի անվան շուրջ երկու հազար գերեզմանները` ցրված Արցախի հետ Ադրբեջանի պետական սահմանի երկայնքով: Չնայած դրանք գերեզմաններ համարելը, երևի, այնքան էլ ճիշտ չի լինի: Դրանք հիմնականում ադրբեջանական հրամանատարության հրամանով շուտափույթ փորված խոշոր փոսեր են, որտեղ էքսկավատորների շերեփներով և բուլդոզերների խոփթևերով այնտեղ են նետել Ղարաբաղի չկայացած «ազատարարների» հարյուրավոր դիակներ: Նման ձևով թաղված 179 ասկյարների «բացահայտման» մասին նորությունը բոլորովին վերջերս հայտնվեց ադրբեջանական ԶԼՄ-ների էջերում` չառաջացնելով, բառի բուն իմաստով, առանձնապես ոչ մի հույզ: Ավելի «բեռնված» գերեզմաններ են համարվում հայկական Քարվաճառի լեռները, որոնց քարերի, ձյան ու սառույցի տակ հանգչում են 1994թ. փետրվարին Ադրբեջանի համար ճակատագրական դարձած հարձակման ավելի քան վեց հազար մասնակիցներ: Նրանց ճակատագրի մասին իր «Սև այգի» գրքում մանրամասն պատմում է ադրբեջանցիների քարոզչության սիրահար Թոմաս դե Վալը.
«Փետրվարի 12-ին հայերը ուժեղ ձնաբքի ներքո անցան հակագրոհի: Ադրբեջանցիները խուճապահար սկսեցին նահանջել, և այդ ընթացքում հարյուրավոր երիտասարդ զինվորներ ցրտից մեռան կամ էլ անհայտ կորան: Երկու ադրբեջանական բրիգադներ հայտնվեցին շրջափակման մեջ և փորձեցին մարտերի միջոցով նեղ լեռնանցքով դուրս գալ դեպի հյուսիս: Հայերը շրջափակված մասի վրա «Գրադ» հրթիռներից փոթորկալից կրակ թափեցին: Այդ գնդակոծության արդյունքը սահմռկեցուցիչ էր. գրոհի ժամանակ նրանք, հավանաբար, ոչնչացրել են մինչև 1500 զինվոր: Մի քանի տարի անց նրանք, ովքեր այցելել են Քարվաճառի շրջան, լեռներում գտել են սառած դիակներ: Ավելի ուշ հայերը հավաքել են Օմարի լեռնանցքում զոհված երիտասարդ ադրբեջանցի զինվորների հարյուրավոր զինվորական գրքույկներ: Հայկական հեռուստատեսության նկարահանող խումբը նկարահանել է այդ պատերազմի ամենացավալի պատկեազարդումներից մեկը. երկար փայտե սեղանի վրա թափված կարմիր զինվորական գրքույկների կույտը` միակ բանը, որ մնացել էր տասնյակ զոհված երիտասարդ ադրբեջանցիներից: Կորուստների ցանկը զգալիորեն աճեց. ադրբեջանցիներն այդ գործողության ընթացքում կորցրեցին շուրջ չորս հազար մարդ»:
Նշենք, որ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարության մամուլի կենտրոնի ղեկավար Լեյլա Յունուսը գրել է 1994թ. փետրվարին Քարվաճառում ոչնչացված «ավելի քան հինգ հազար ասկյարների» մասին: Բայց, կրկնում եմ, համաձայն «Ոսկանապատ» վերլուծական կենտրոնի արխիվում պահվող արխիվային փաստաթղթերի, Քարվաճառում ոչնչացվել է մինչև վեց հազար ասկյար:
Դասալիք հորը չի զիջում նաև դասալիք որդին` սպառազինության մեջ որդեգրելով հոր` սեփական ասկյարներին շտապ կերպով փորված փոսերում թաղելու ռազմավարությունը: Որոշ տեղերում Իլհամն անգամ գերազանցել է հորը` բազմաթիվ դիվերսիաների և տեղային ընդհարումների ընթացքում ասկայրների շրջանում ունեցած կորուստները թաքցնելու համար հորինելով ցինիկ սխեմա: Օրինակ` դիվերսիայի ընթացքում ասկյարը զոհվում է Արցախում, իսկ նրա հարազատներին ասում են, որ կրոնական ծայրահեղական հոսանքի ազդեցության տակ ընկած իրենց զավակը` հեռացվելով բանակից, ուղարկվել է Սիրիա, որտեղ էլ գտել է իր մահը: Արդյունքում Իլհամն ու իր շքախումբը գոհ են մնում, պաշտպանության բանակի սառնարանները` բեռնաթափված, իսկ «մազութային» բյուջեն չի տուժում «շեհիդության» դիմաց վճարից: Բացի դրանից, զոհվածի ծնողներին միշտ կարելի է կշտամբել նրա համար, որ իրենց որդին եղել է կրոնական ծայրահեղական և ահաբեկիչ: Այդ ձևով Իլհամ Ալիևի անվան գերեզմաների թիվը շարունակում է աճել:
Բայց վերադառնանք բրոնզաձույլ հորը: 1993-94թթ. հայկական զորքերի հարձակման ընթացքում ոչնչացված ասկայրների մնացորդներով դագաղների հոսքը դեպի Ադրբեջանի խորքեր, չէր դադարում: Ճանաչված դիակները հանձնում էին հարազատներին, որպեսզի հողին հանձնեն: Իսկ չպահանջվածները լուսանկարելուց և հատուկ ձևակերպումից հետո թաղում համարակալված. անանուն գերեզմաններում` հետևյալ գրությամբ. «Azərbaycan oğlu naməlum əsgər» (Ադրբեջանի զինվոր` անհայտ ասկյար): Ադրբեջանի ամբողջ տարածքով մեկ ցրված են մեծ թվով նման գերեզմաններ: Օրինակ` միայն մեկ գերեզմանոցում` Իմիշլիի շրջանում գտնվող «Շամմեդլի»-ում, կա այդպիսի 11 գերեզման:
Եվ չնայած այդ ասկյարների «բախտը մի քիչ ավելի է բերել», քան իրենց գործընկերներինը, որոնց ոսկորները ցայսօր շարունակում են փտել հայր և որդի Ալիևների անվան փոսերում, պարադոքսն այն է, որ պատերազմի ավարտից հետո անցած 23 տարիների ընթացքում այդ ասկյարներին ճանաչելու համար ոչ ոք ժամանակ չի գտել, չնայած նրանց լուսանկարները պահվում են իշխանության և Մոբիլիզացիայի ու զինվորական ծառայության զորակոչի պետական ծառայության շրջանային բաժիններում: Համաձայն ադրբեջանական աղբյուրների տեղեկատվության` պատերազմին հաջորդած ժամանակահատվածում զոհերի լուսանկարներով շուրջ 500 հրապարակումներ են մեծ տպաքանակով տպվել և ուղարկվել հանրապետության բոլոր շրջաններ: Բայց զարմանալի բան է. դիակները ճանաչել չեն շտապել ո´չ հարազատները, ո´չ հարևանները, ո´չ սպանված ասկյարների համագյուղացիները: Նորմալ մարդու գիտակցության մեջ չտեղավորվող այդ փաստն ասում է միայն այն մասին, որ զոհված հայրենակիցների հանդեպ անասնական վերաբերմունքը հատուկ է ոչ միայն ադրբեջանական վերնախավին ու բարձրագույն իշխանությանը, այլև շարքային կասպիական ժողովրդին: Եվ արժե՞, արդյոք, այդ ամենից հետո զարմանալ ալիևյան ռեժիմի` ասկյարերի շրջանում ունեցած կորուստները բոլորից թաքցնելու փաստի վրա, եթե նրանց ճակատագիրը հանրապետությունում, առհասարակ, ոչ մեկին չի հուզում:
Voskanapat.info-ն Ադրբեջանում ընթերցողների մեծ լսարան ունի` ընդ որում ոչ միայն բնիկ ժողովուրդների շրջանում: Հարևան հանրապետությունում ինչ-որ մեկը ատելությամբ և բացահայտ չարությամբ հետևում է մեր հրապարակումներին, իսկ ինչ –որ մեկն էլ` անհագորեն որսում ճշմարտության ամեն մի խոսք, որը չի կարող սպասել տեղական ԶԼՄ-ներից: Օգտվելով առիթից` մենք հրապարակում ենք Իմիշլիի շրջանի «Շամմեդլի» գերեզմանոցում թաղված անանուն ասկյարների լուսանկարները: Հնարավոր է` նրանք, ովքեր չեն կարդում ադրբեջանական կիսապաշտոնական օրգանը, նրանց միջից կճանաչեն իրենց հարազատներին:
ՊԱՆԴՈՒԽՏ
