Այսօր Լևոն Հրանտովիչի մահվան երկրորդ տարելիցն է: Հանգչեց մի պայծառ աստղ, որը լուսավորում էր մեր երկնակամարը, անձնվեր մարդ, որի հավասարը` Նժդեհից հետո, չկար: Նրա հետ հանդիպումը շրջադարձային է եղել բոլոր նրանց կյանքում, ովքեր պատիվ և երջանկություն են ունեցել նրան ճանաչելու: Լևոնն ուներ մարդկանց լավագույն գծերը բացահայտելու և նրանց հայրենանվեր գործի կոչելու տաղանդ, ինչպես ինքն էր ասում` «շարժելու ամեն մի հայի սիրտը»: Նրա հետ շփումը կերպարանափոխել է անգամ տեղաբնիկներին` նրանց դարձնելով Ոսկանապատ»-ի ասպետներ:
Տխուր է գիտակցել, որ նա այդքան շուտ լքեց մեզ, բայց անգամ ամենալուսավոր եղերերգական տխրությունը չի համապատասխանում Հերոսի կերպարին, ում մասին Շուշան Պետրոսյանը Հրանտին ասել է. «Քո հայրը մարտիկ է: Ես նրան սիրում եմ»: Հիշելով Լևոնին` ավելի լավ է խոսել նրա սկսած մեծ գործի մասին, որի ավարտը դեռ չի երևում: Նրա գաղափարների զարգացումը նրա հիշատակին լավագույն տուրքը կարող է լինել: Քանի դեռ շարունակվում է պայքարը, որին Լևոնը նվիրվել էր անմնացորդ, նա մնում է ոչ միայն մեր սրտերում, այլև մեր անընդհատ ստվարացող շարքերում:
Հայոց գործում մեր առաջնորդի ներդրումը մեծ է և բազմակողմ: Դա և նրա կողմից հիմնված «Ոսկանապատը», որ հատուկ որմնախորշ է զբաղեցնում հայ հրապարակախոսության մեջ, և´ հարուստ գաղափարախոսական ժառանգությունը, որ նա թողել է ապագա սերունդներին, և´ Ադրբեջանի բնիկ ժողովուրդների հետ Եղբայրության կամրջի ստեղծումը, և´ հայոց պատմության կեղծման փորձերի դեմ անընդհատ տարվող պայքարը. նրա արած բոլոր գործերը թվարկելն անհնար է, բայց նրա գործունեությունը բնորոշվում է իր կողմից ստեղծված և շրջանառության մեջ դրված հասարակ, գեղեցիկ ու բովանդակալից բառով` «հայակենտոն»:
Այդ բառի իմաստը ես հասկացա ավելի քան ութ տարի առաջ հայկական հելլենիզմի մասին իմ տպագրած հոդվածի պատճառով մեր մեջ ծագած թյուրիմացությունից հետո: Հենց այդ ժամանակ, առարկելով իմ բարձրացրած խնդիրներին (հոդվածի որոշ պարբերությունների հարցում Լևոն Հրանտովիչը առարկություն չուներ), նա գրեց «Մեզ պետք է հայակենտրոն մոտեցում» վերնագրով ծավալուն հոդված: Ես ընդունեցի նրա փաստարկները` փորձելով զարգացնել դրանք իմ հետագա աշխատանքներում: Այդպես ծնվեց մեր Ես-ի մաքրության մասին թեզս, որը թույլ էր տալիս ինձ հասկանալ որոշ հայերի վարքի հակասությունները, որոնք չեն ընդունում հայակենտրոնության հայեցակարգը:
Երկրորդ աննշան թյուրիմացությունը, որը դրական հետևանքներ է ունեցել, տեղի է ունեցել իմ առաջին հոդվածների տպագրությունից հետո, որոնք պարունակում էին հղումներ, որոնց մի մասն անծանոթ էր ընթերցողներին: Լևոն Հրանտովիչն ինձ առաջարկեց գրել հասանելի և հասկանալի, ինչը հեշտ էր ասել, քան անել, կամ էլ ես վստահ էի, որ մեր հոդվածները պետք է ընդլայնեն ընթերցողների շրջանակը: Բայց ես հասկացա, որ ավելի է լավ է նույն թեմային վերաբերող նյութը բաժանել մասերի, քան այն ամենն, ինչ ուզում ես ասել, փորձել խցկել մի հոդվածի մեջ: Ես սովորեցի գրել այնպես, որ բովանդակությունը չտուժի:
Ճշմարտության պահը վրա հասավ Պանդուխտի գալուց հետո: Երբ նա էլ սկսեց աշխատել կայքի վրա, պահանջվող որակի համար նշաձողն ավելի բարձրացավ: Բարձր մշակույթը, խստապահանջ ճաշակը, Հայաստանի թշնամիների հանդեպ կատաղի անհաշտելիությունն աչքի էր զարնում: Պանդուխտի հայտնվելը դժվարացրեց մեր աշխատանքը, բայց այն ավելի հետաքրքիր ու բովանդակալից դարձրեց:
Այդ էպիզոդը ցույց է տալիս Լևոն Հրանտովիչի ժողովրդականությունը և նրա` հրաշալի կառավարիչ լինելը, ով կարող է հանուն գործի օգտագործել բոլոր նրանց ստեղծագործական ներուժը, ում ներառել է աշխատանքի մեջ:
«Ոսկանապատ»-ը դարձավ հարթակ, որտեղից նրա հեղինակները ազատորեն դիմում էին լսարանին: Լևոնի անհատականությունը բաքվեցի գեբբելսականներին սարսափ էր ներշնչում, ինչը չափազանց ողբերգական-կատակերգական է հնչում։
Ադրբեջանական քարոզչամեքենայի առնետները, որ սովոր են կերակրվել մազութային սուլթանի ձեռքից, չէին կարող հասկանալ մեզ և մեր ղեկավարին: Այդպես ի հայտ եկավ մառազմատիկ առասպելն այն մասին, որ մեր կայքի բոլոր հոդվածները գրում է Լևոն Հրանտովիչը: Մատուցման ձևով, ոճով, նյութի շարադրման տրամաբանությամբ մեր հեղինակները տարբերվում են իրարից: Լևոն Հրանտովիչը մշակել է այդ տարբերությունները` հարգելով յուրաքանչյուր հեղինակի ստեղծագործական ինքնատիպությունը, բայց դա բացատրել անզուգական հիմարներին, չկարողացանք:
Մեզ մոտ հայտնվեցին նախկինում ոչ հայտնի հեղինակներ Սեդրակ Սայասը, Բենիամին Առուստամյանը և Կարեն Աղաբեկյանը, ովքեր իրենց առաջ տարբեր խնդիրներ են դրել: Առաջին երկուսին կարելի է անվանել վերլուծաբաններ, երրորդն օժտված է հիանալի պատմողական շնորհքով: «Ոսկանապատ»-ի ներկապնակին նոր գույներ ավելացան, նոր հեղինակները ընթերցողների դատին են ներկայացրել իրենց փորձն ու դիտարկումները, ինչն արտահայտում է Լևոն Հրանտովիչի կայքի առաքելությունը: Մեզ մոտ ամեն ինչ այնպես է, ինչպես նրա օրոք էր: Բայց վերադառնանք մեր սև-սպիտակ ոչխարներին:
Բաքվում չկարողացան հասկանալ, որ «Ոսկանապատ»-ի օգնությամբ փորձ էր արվում նոր շունչ տալ Առաջին հանրապետության գրական ավանդույթներին, որի ղեկավարներից շատերը հրաշալի տիրապետում էին գրչին: Ավետիք Իսահակյանը Նժդեհին անվանել է ոսկե գրիչ, իսկ Ահարոնյանը 1929թ. անգամ Նոբելյան մրցանակի է արժանացրել` գրականության ոլորտում: Լևոնի բարձր մշակույթն ու պատմության զգացողությունը նոր շունչ տվեցին հայկական ժողովրդավարությանը, ում հիշատակը ես կենդանի եմ պահում առայսօր:
1966թ. հոկտեմբերին ես այցելեցի Երևան. այդ ժամանակ իմ հանգուցյալ ընկեր Թելման Զուրաբյանն ինձ ծանոթացրեց հայկական մշակույթի հսկաներ` Մինաս Ավետիսյանի, Հենրիկ Իգիթյանի, Շահեն Խաչատրյանի և այլ գործիչների հետ: Ես զարմացա, երբ տեսա, թե ինչքան հասարակ են այդ մարդիկ, զարմացա` տեսնելով, որ Երևանի զովաշունչ բակերում ԲՈՒՀ-երի պրոֆեսորները բանվորների, նույնիսկ դռնապանների հետ նարդի են խաղում, ինչը սովորական երևույթ էր, ոչ թե բացառություն:
Ինձ ապշեցրել էր Օղակաձև զբոսայգում Երվանդ Քոչարի հայտնվելը` շրջապատված ուսանողներով: Լևոն Իգիթյանն ինձ պատմեց Լենինգրադից արվեստագետ Կամինսկու ժամանման մասին, ում Հենրիկը հանձնարարել էր դիմավորել օդանավակայանում: Նրանք իրար չտեսան, և դրա համար եղբայրը պատժեց Լևոնին: Մինչ եղբայրները հարաբերություններ կպարզեին, Քոչարի բնակարանի դուռը լայն բացվում և ներս է մտել անվանի հյուրը: Զարմացած Հենրիկի հարցին, թե ինչպես է գտել վարպետի տուն տանող ճանապարհը, Կամինսկին պատասխանել է, որ նրան տաքսիստն է տեղ հասցրել, ով գիտեր, թե որտեղ է ապրում Սասունցի Դավթի արձանի հեղինակը: Փարիզի տաքսիստներից ո՞վ կիմանար Մատիսի կամ Պիկասոյի հասցեն (ովքեր, ի դեպ, բարձր են գնահատում Քոչարի տաղանդը):
Դա էլ հենց մեր էնդեմիկ ժողովրդավարությունն է, որի վեհարձանը մեր անմոռանալի ընկերոջ և «Ոսկանապատ»-ի ղեկավարի կողմից է ստեղծվել, նրա, ում շնորհիվ մենք հաղթեցինք Արցախում: Ժողովրդավարությունը, ինչպես և ամբողջ աշխարհում, չի կարող վայրի և ժողովրդի համատեքստից դուրս դիտարկվել, չի կարող բազմակողմանի լինել, ինչը հիանալի էր հասկանում Շպենգլերը: Մենք մարտիկների, ճարտարապետների, նկարիչների, գյուղացիների ազգ ենք, արարող ազգ ենք: Մենք մեր ժողովրդավարությունն ունենք, որը կոչված է պաշտպանելու մեր ազգը, ոչ թե այն, որ մեզ կարգադրում է պաշտպանել նրանց, ովքեր մեզնից լավ գիտեն, թե մենք ինչ պետք է անենք: Կարդալով մեր հոդվածները և դրանց տակ մեր ընթերցողների արձագանքները,՝ ես ինձ զգում եմ 1966թ. այն անմոռանալի, հեքիաթային, վերածնվող քաղաքում, որի մասին հիշողությունը հոգիս տակնուվրա է անում և հավատ ներշնչում, որ մեր ազնիվ ազգն անմահ է:
Հայկական ժողովրդավարությունը պաշտպանում է հայերի` նույնը մնալու իրավունքը, ինչը հիանալի էր հասկացել Լևոն Հրանտովիչը, ոչ թե «պարտավորված լինել» ձևանալ այն, ինչը մենք երբեք չենք եղել, պարտավոր չենք լինել ու չենք էլ լինի: Մենք ոսկանապատցիներ ենք, ինչը խոստովանել է անգամ Լեոնարդ օղլուն, և մենք ավելի բարձր ու վեհ առաքելություն չունենք, քան լինել այն, ինչ եղել ենք մեր ամբողջ բազմաչարչար պատմության ընթացքում: Աշխարհում ի՞նչը կարող է ավելի հաճելի ու վեհ լինել, քան պատկանելը մի ազգի, որն աշխարհին Լևոն Հրանտովիչի պես մարդ է նվիրել:
Անգամ մեր առաջնորդի մահը պետք է ծառայի այն գործին, որին նա նվիրել է իր ողջ կյանքը: Մենք պետք է սովորենք այնպիսի հոդվածներ գրել, որ չամաչենք նրա դատին հանձնել: Նախքան Լևոն Հրանտովիչի հետ համագործակցելը, ինձ համար նման կողմնորոշիչ ու օրինակ է եղել Նժդեհը: Այսօր, երբ ես հնարավորություն չունեմ մտերիմ ընկերոջս հետ քննարկել հրապարակվելիք հոդվածները, նման կողմնորոշիչ է դառնում դարձյալ ինքը: Պետք է թափանցել նրա գաղափարների խոսրքը, ինչը նրա բացակայության դեպքում հեշտ չի անել: Բայց մենք այլընտրանք չունենք: Մենք նրա կողմից դրված նշաձողն իջեցնելու իրավունք չունենք: Դա կնշանակեր նահանջել նրա սկզբունքներից և անհարգալից վերաբերմունք կլիներ նրա հանդեպ: Քանի դեռ մենք աշխատում ենք «Ոսկանապատ»-ին հարիր մակարդակով, Լևոն Հրանտովիչը մեզ հետ է, և մենք աշխատում ենք ոչ թե ուղղակի որպես գաղափարակիցներ և ընկերներ, այլ հենց որպես զինակիցներ:
Վերջում ուզում եմ ներողություն խնդրել ընթեցողներից` մտքերս այսպես խառնաշփոթ ձևով շարադրելու համար: Դա, ամենայն հավանականությամբ, այն եզակի դեպքն է, երբ խառնաշփոթությունը լիովին հասկանալի ու անգամ անխուսափելի է: Մահախոսական ժանրը մեր հարազատ ընկերոջ համար չէ, նրա մասին մահախոսական գրելու փորձը վերածվում է Հսկայի պատվին գրված հիմնի. Նա այնքան շատ էր սիրում բոլորիս, որ չէր ցանկանա անգամ մահվան մահճում մեզ տխրեցնել: Հավերժ փառք նրան:
Ալեքսանդր ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ