Թուրանից թափանցած քոչվոր օղուզական ցեղերը՝ իրենց տաքարյուն/кипчакскими / եղբայրակիցների հետ, բնիկ ժողովուրդների համար ոչ այնքան բարի ժամանակներում «խարիսխ են ձգել» մեր տարածաշրջանում: Ինքնակոչ հյուրերն իրենց հետ բնավ էլ գիտության շող, բարձր մշակույթ կամ էլ տեխնիկական առաջընթացի տարրեր չեն բերել: Ի՞նչ գիտության մասին կարող է խոսք լինել, եթե յուրաքանչյուրը, ով ընդունակ էր հիանալ ոչ միայն ոչխարի դմակի գալարներով, նրանց մոտ արդեն համարվում էր իմաստուն, իսկ նա, ով լվացվում էր ավելի հաճախ, քան կես տարին մեկ, համարվում էր կեղտոտ և հրապարակայնորեն ծաղրի ենթարկվում:
Այդպես էլ ապրում էին եկվոր քոչվորները բնիկ ժողովուրդների հողերի վրա՝ զբաղվելով կողոպուտով և ավազակությամբ, աշխարհը ճանաչելով ոչխարի դմակի պրիզմայի միջով: Բայց անմոռանալի/երջանկահիշատակ/ խորհրդային իշխանությունը նրաց համար անուն է մտածել և իրենց ուղեղի չափով գրել-կարդալ է սովորեցրել: Եվ ամեն կողմից դուրս պրծնող տարականների պես լույս աշխարհ են սողոսկել ադրբեջանցի դոցենտներն ու ակադեմիկոսները, գիտության թեկնածուները և պրոֆեսորներ, և վատթարագույն դեպքում՝ «մարդկային հոգիների հասարակ դաստիարակները»՝ ուսուցիչները:
Թեպետ՝ ադրբեջանցի ուսուցիչը հատուկ կատեգորիա է: Ղարաբաղի Մարտունու շրջանի Կուրապատկինո գյուղի տնօրեն Արշադ Մամեդովն ուսուցիչ էր, ով 1967թ. իր երկու հարազատների հետ սպանել է 8-ամյա հայ տղային՝ Նելսոն Մովսիսյանին: Սպանությունն անմարդկային ձևով է արվել. տղային բռնաբարել են, որից հետո հանել աչքերը, մեխեր խփել գլխին և մարմնին, իսկ հետո կախել ծառից: Հետաքննության ընթացքում պարզվել է, որ Մամեդովը սպանել է ևս երկու հայերի:, Ավելի ուշ, ադրբեջանական դատարանի պատժից փախցող, բայց սպանության մյուս մասնակիցների հետ հայ վրիժառուների կողմից պատժված ուսուցիչ-մարդասպանը պատիվերով թաղվել է Շուշիում: Հուղարկավորության արարողությունը գլխավորել է անձամբ Ադրբեջանի խորհրդային հանարպետության Մինիստրների խորհրդի նախագահ Ալիխանովը, իսկ ադրբեջանցի «մարդկային հոգիների դաստիարակի» գերեզմանին կանգնեցվել է բացված գրիք տեսքով հուշարձան՝ որպես ադրբեջանցի ուսուցչի և ադրբեջանական ժողովրդի խորհրդանիշ:
Մամեդովի նման ուսուցիչներ ունեին և՛ Մարաղայի մսագործ Շահին Թագիևը, և՛ Ռամիլ Սաֆարովը, և՛ Սումգայիթի, Բաքվի ջարդարարներն ու մարդակերները, և՛ ապրիլյան պատերազմի ժամանակ զոհված հայ զինվորների մարմիններն այլանդակած և թալիշցի ծերունիների ականջները կտրած տմարդները: Նման ուսուցիչներից մեկն ահա գրագիտություն է սովորեցրել Ֆուադ Ախունդովին և Էյնուլ Ֆատուլլաևին, ինչ-որ մեկը Ռամզի Մեհտիևի և Տոֆիկ Աբասովի հոգիներում «ներդրել է խելացիությունը, բարությունը, մնայունը», ինչ-որ մեկը գիտելիք է տվել Բախտիյար Տունջային և Ռիզման Հուսեյնին, ինչ-որ մեկը գրատախտակի մոտ է կանչել Մուբարիս Ահմեդօղլուն:
Հետո Ադրբեջանում ուսուցիչներն այնքան են շատացել, անդրթուրքերի հանրապետությունը մի քանի տարի անց որոշեց ընդհանրապես հրաժարվել պարտադիր միջնակարգ կրթությունից և հոյակապ կատարել է այդ առաջադրանքը: Մարդկային հոգիների տիպիկ ադրբեջանական կրթության երկրորդ էտապը դարձավ ռուսերեն դասագրքերի ադրբեջանացումը և ադրբեջանական տարբերակով դրանց վերահրատարակումը՝ տեղի ռուսական դպրոցների համար:
Մինչև հիմա Ադրբեջանում ուսուցիչների և սովորողների հաարբերակցությունը համաշխարհային միջին ցուցանիշը գերազանցում է երկու անգամ՝ Ֆինլանդիայի, Շվեդիայի, Վրաստանի և Ռուսաստանի հետ գտնվելով նույն մակարդակում, և շարունակում է աճել:
***
Ուսուցչի մասնագիտություն ստանալու ձգտումը չի թուլանում անասնապահների մոտ: Եթե ԲՈՒՀ ընդունվելու համար, ասենք, ճարտարապետի կամ համակարգչային ինժեների մասնագիտությունների դեպքում պետք է հավաքել 200-250 միավոր, ապա մանկավարժական մասնագիտությունների դեպքում` ոչ պակաս, քան 350:
Բայց կարդալ-գրել իմացող անդրթուրքերի համար ամենահեղինակավոր հաստատությունը զավեշտալի անունով ՆԱՆԱ-ն է, ինչը հին արդբեջաներենից թարգմանաբար նշանակում է «Ադրբեջանի գիտությունների ազգային ակադեմիա»: Այնտեղ հայտնվողների առջև բացվում են անսահմանափակ հնարավորություններ սեփական երևակայության` տոննաներով կեղծ գիտական խոտանի համար: Չար լեզուները նաև ասում են, որ գլխավոր արդբեջանական տաճարի մուտքին ծեփի հաստ շերտի տակ թաքնված է հետևյալ գրությունը. «Թուղթն ամեն ինչի կդիմանա»:
Այս հաստատության աշխատակիցների երևակայությունը ոչնչով չի սահմանափակվում, միայն թե պահպանվի երկու կարևոր պայման. հայերի բնիկ լինելու և հայոց պատմության փաստի ժխտումը ու այդ տարածաշրջանում` թյուրքերի հնագույն ժամանակներից լինելու ապացույցը: Մնացած ոչ մի բանում սահմանափակում չկա և ընթացքում կարելի է անհավանական «բացահայտումներ» և «սենացիաներ» անել: Նման գործունեությունն անձամբ օրհնել է անդրթուրքերի դինաստիական ժառանգական նախագահ Իլհամ Ալիևը. «Բոլորդ գիտեք, որ ստի ոտքը կարճ է լինում, ըստ այդմ` ձգտեք գրել ճշմարտանման շարադրություններ, որպեսզի դժվարացնեք ստի մերկացումը և որոշակի հակադրության տեղ մնա»:
***
Բայց և անդրթուրքերի միջից երբեմն դուրս են գալիս «անգիտակիցներ»` հարվածելով իրենց գլուխ հարթուկող ընկերների բռնած գլխավոր գծին, որոնք շատ գունեղ նկարագում են այն, ինչ կատարվում է մազութային սուլթանության կրթական ոլորտում: Մեջբերենք նման «անգիտակիցներից» մեկի`Ամերիկա փախած դոցենտ Ալթայ Գեուշևի խոսքը. «Կրթության ոլորոտում այնպիսի ճղճիմ կրիտերիաներ, ինչպիսիք գիտելիքն ու կրթվածությունը, նենգափոխված են կաշառակերութայմբ, կոպիտ հայրենակցութայմբ, քաղաքական լոյալությամբ և նման այլ բաներով:
Խաբեությունը, կեղծիքն ու աչպարարությունն իշխում է ամենուր: Այսինքն` բարձրագույն կրթության դիպլոմ ունեցողների մեծ մասը, բոլոր դեպքերում, անուսներ են, որ գնել են իրենց դիպլոմը: Այդ մարդիկ շարունակում են թարգմանել ռուսերեն գրված մենագրություններն ու աշխատանքները և ներկայացնել որպես իրենցը»:
Դժվար է չհամաձայնվել շնորհազուրկ դոցենտի հետ: Ադրբեջանում ստեղծված համատարած ստի համակարգը, մարդատյացությունը` կապված նույնականության և ազգային մշակույթի հետ, թելադրում է իր այլանդակ օրենքները` ճշմարիտ թուրքի հոգում: Չես կարող` գրավիր, զավթիր քոնը դարձրու. հողը, մշակույթը, գրականությունը: Չես կարող ուժով վերցնել` արա դա գլխիկավոր գրիչի կամ համակարգչի օգնությամբ, չէ՞ որ թուղթը կամ ինտերնետն ամեն ինչի դիմանում են:
Ախր, ստի ոտքը կարճ է լինում/ на воре и шапка горит/: Վաղ թե ուշ, ամեն ինչի համար ստիպված ենք պատասխան տալ, իսկ հետո` վերադարձնել գողացվածն ու կողոպտվածը, վերադարձնել զավթված հողերը, սեփականացրած մշակույթը, գողացված և կեղծված պատմությունը: Եվ այն ժամանակ անդրթուրքերի արժանիքների շարքում` ջարդերի և տոննաներով ստերի ու կեղծարարությունների հետ մեկտեղ, կմնան միայն անթիվ բրոնզաձույլ, փայտե և գիպսե կուռքերը` տրված համազգային /серого/ ոչնչության պատվին:
ՊԱՆԴՈՒԽՏ