Նոյեմբերի 1-ին լրացավ Կովսականի ազատագրման 24-րդ տարեդարձը, երբ հաղթական հայկական բանակի ստորաբաժանումները մտան Արաքսի մերձափնյա Կովսական քաղաքն ու այն ազատագրեցին մերձարաքսյան Կովկսական քաղաքի ազատագրման օտար սեպից, որը մխրճված էր երկու պատմական հայկական նահանգների` Սյունիքի և Արցախի միջև:
Եվ շատ ուրախալի է, որ պատերազմից հետո այդ` թշնամուց ազատագրված հայկական հողերի վրա դպրոցներ և եկեղեցիներ են կառուցվում, հիմնվել և բնակեցվում են խոսուն անվանումներով հայկական բնակավայրեր` Վան, Մուշ, Ալաշկերտ և այլն, որոնք բառացիորեն մեզ մոր հաղթանակների են կոչում:
Ցանկացած պատերազմ ժամանակի ընթացում վերածվում է լեգենդների և ասքերի, որոնցում ճշմարտությունը միախառնվում է հորինվածքի հետ, որպեսզի ամրապնդվի մարդկանց հիշողության մեջ: Նման մի լեգենդ էլ կապված է Կովսականը թուրքերից ազատագրելու հետ:
***
Կովսականից ադրբեջանցի ասկյարների խուճապահար փախուստից հետո, որն, ի դեպ, հուշագրություններում շատ գունեղ է նկարագրել նրանց համազգայինն հայր Հեյդար Ալիևը, թե ինչպես էին Արաքսի ջրերով ոտից գլուխ թրջված ասկյարները կարոտել հայոց գետի մյուս` իրանական ափի մասին: Արաքսի ջրերից թրջված ասկյարները կարոտել էին այլ` հայկակն մեծ գետի մյուս ափին: Թրջված և ցրտից սրթսրթացող ասկյարներին միացան նաև քաղաքքացիական անձինք` անդրկովակսյան թուրքերից: Դատարկված քաղաքում մանց ընդամենը մեկ թուրք երեխա էր մնացել, ում շնչակտուր փախչող ծնողները թողել էին:
Հայ զինվորները` Արթուր Աղաբեկյանի հրամանատարությամբ, երեխային ինքնակամ վերադարձնելու դիմաց հետևյալ պայմանն են առաջարկել. թուրքերը, հայ զինվորների երգի ուղեկցությամբ, Արաքսի մյուս ափին պետք է հայկական քոչարին պարեին: Եվ ոչ թե ուղղակի պարեին, այլ` շատ ջանային պարել:
Եվ 1993թ. նոյեմբերի 1-ին կարելի էր դյութիչ տեսարանի ականատես լինել Արաքսի ափին. հարյուրավոր թուրքեր` հայկական երաշտության տակ ջանում էին պարել ավանդական հայկական քոչարին:
…Պարն ավարտվեց: Երեխային փոխանցեցին: Եվ թուրքերը, վերջին անգամ նայելով գետի մյուս ափին մնացած հողին, որը չեն ցանկացել պաշտպանել (ո՞ւմ պետքն է պաշտպանել օտար հողը) և որի վրա այլևս ոտք չեն դնի իրենք, տրտում քարշ եկան դեպի Իրանի խորքերը:
***
Պարզվում է` դա ընդամենը հեքիաթ է: Հայ զինվորն իր պատմության մեջ երբեք չի զբաղվել երեխաների վաճառքով: Իսկ իրականում` ահա թե ինչ է եղել. իրանցի սահմանապահ զինվորները, գետի մյուս ափից ականատես լինելով խոճապահար փախչող անդրկովկասյան թուրքերին, վախկոտ ադրբեջանցի ասկյարներին հրամայել են մերկանալ և նրանց կանանց ու երեխաների աչքի առաջ քշել դեպի Արաքսի խորքերը: Ահա դա իրական փաստ է:
ՊԱՆԴՈՒԽՏ