Վրաստանի հայաբնակ Ջավախքի (Սամցխե-Ջավախեթի) գյուղերից մեկում՝ Գումբուրդոյում 10-րդ դարի քաղկեդոնական եկեղեցու բակում խաչքարի տեղադրման խնդրի շուրջ առաջացած լարված իրավիճակն անակնկալի բերեց շատերին: Այժմ հայաբնակ Գումբուրդոյում կրքերը հանդարտվել են, միջադեպին արձագանքել է Հայաստանի արտգործնախարարությունը, երկու երկրների խորհրդարանականները: Առաջիկայում խաչքարի տեղադրման հարցը կքննարկեն նաև 2 երկրների հոգևորականները:
Եկեղեցու շուրջ վեճեր նախկինում էլ են ծագել: Վրացական կողմը պնդում է, որ այն վրացական է և պետք է հանձնվի Վրաց ուղղափառ եկեղեցուն: Տեղի հայերը պնդում են, որ եկեղեցին հայկական է: Միեւնույն ժամանակ խնդիրը նոր չէ, ունի խորը արմատներ: Այն անհրաժետ է դիտարկել Վրաստանում հայկական պատմա-մշակության ժառանագության պահպանման ու պատկանելիության հարցերի համատեքստում, որոնք տարիներ շարունակ լուծում չեն ստանում:
Վրաստանում փոխվում են կառավարությունները, սակայն այդ խնդրի, ինչպես նաեւ հայ համայնքի քաղաքական, կրոնական, լեզվական, մշակութային իրավունքների պաշտապնության հետ կապված խնդիրների լուծման վերաբերյալ պաշտոնական Թբիլիսիի մոտեցումները մնում են գրեթե անփոփոխ: Փոխվում են շտրիխները, տեղափոխվում շեշտադրումները, սակայն ոչ սկզբունքային մոտեցումները: Այս հարցերի շուրջ զրուցեցինք Սամցխե-Ջավախքի և Քվեմո Քարթլիի հայկական հասարակական կազմակերպությունների խորհրդի նախագահ Արտակ Գաբրիելյանի հետ:
– Պարոն Գաբրիելյան, շատերը Հայաստանում եւ նրա սահմաններից դուրս Գումբուրդոյում եկեղեցու խնդրի ու դրա շուրջ վեճի մասին իմացան սեպտեմբերի 30-ին այդ գյուղում տեղի ունեցած միջադեպից հետո: Խնդրում եմ ներկայացրեք խնդրի պատմությունը, ինչո՞ւ է այն արդիական ու ո՞րն է չլուծելու պատճառը:
– Խնդիրը միշտ արդիական է եղել՝ հետխորհրդային ժամանակաշրջանից սկսած: Այն ավելի մեծ ակտուալություն ստացավ, երբ բացվեց Վրաց ուղղափառ եկեղեցու Գումբուրդոյի թեմը: Վրաց հոգեւորականները 2000-2001 թթ. այցելում էին գյուղ: Անհայտ պատճառներով եկեղեցու քարերի հայկական արձանագրություններն էին ոչնչացվում, որոշները փոխարինվել են այլ քարերով: Ժամանակին Գումբուրդոյի ու Ազմանա գյուղերի մեջտեղում կար հուշաքար, որը եւս անհայտ պատճառներով այդտեղից անհետացավ: Դա այդ գյուղերի սահմանային գիծն էր խորհրդանշում: Ազմանայում ժամանակին ապրել են թուրքեր, իսկ այդ քարի վրա եւս կային հայկական գրություններ: Գնալով Գումբուդրոյի խնդիրը խորացավ, երբ վրաց հոգեւորականները սկսեցին այցելել այդ եկեղեցի: Առանց գյուղացիներին տեղյակ պահելու պեղումներ էին կատարում, տարածքից քարեր էին կորչում: Տեղի բնակիչները ժամանակ առ ժամանակ բարձրաձայնել է խնդիրը, այդ ընդվզումը միշտ կար:
Ժամանակին գյուղում կար հոգեւորական, որը ժողովրդին մոտ էր պահում եկեղեցուն, հետեւում էր եկեղեցուն եւ հավատացյալ ժողովրդին մղում եկեղեցի: Այժմ չգիտեմ՝ ինչ պատճառով հոգեւորական չի զբաղվում այդ խնդրով: Երբ 2016-ին սկսեցին պեղումներ կատարել, մեկ տարի անց մոտավորապես 45 պարկ մարդկանց ոսկորներ հայնաբերվեցին: Գյուղի բնակիչները պնդեցին, որ ոսկորները վերաթաղվեն հենց եկեղեցու տարածքում: Հետաքրքրական է, որ մասունքների գանգերի վրա ծակեր կային՝ կարծես կրակոցի տեղեր լինեին:
Սա ուսումնասիրված չէ, չեմ կարող հստակ բան ասել, սակայն գյուղացիներն ասում են, որ 1918 թ.-ին, երբ թուրքերը ներխուժել են, Գումբուրդոն ինքնապաշտպանություն է իրականացրել, եկեղեցու բակում գնդակահարել են տեղի բնակիչներին: Եղել է նաեւ ավանդույթ, որ երբ փոքր երեխա է մահացել (իսկ այն ժամանակ մահացությունը մանուկների շրջանում շատ է եղել), նրան թաղել են եկեղեցու տարածքում: Գյուղացիների տեւական պայքարից հետո ոսկերները վերաթաղվեցին եկեղեցու բակում: Այնուհետեւ տեղի բնակիչները հանգանակություն կազմակերպեցին՝ խաչքարի գումարի համար: Ինչ-որ մեկը չի ֆինանսավորել, գյուղացիներն են մասնակցել դրան ու գումար հանգանակել:
– Խոսքն այն խաչքարի մասին է, որի տեղադրման շուրջ սեպտեմբերի 30-ին Գումբուդոյում տեղի ունեցան բախումներ իրավապահների ու գյուղացիների միջե՞ւ:
– Այո, ճիշտն ասած, նախնական պայմանավորվածություն կար, որ այն պետք է տեղադրվի հոկտեմբերի 21-ին նախատեսված ՏԻՄ ընտրություններից հետո: Չնայած վրացական կողմը պնդում էր, որ խաչքարը պետք է տեղադրվի եկեղեցու բակից դուրս՝ հարակից տարածքում: Կարծես կազմակերպիչները համաձայնել էին այն մտքի հետո, որ տեղադրումը պետք է տեղի ունենա հոկտեմբեր 21-ից հետո, սակայն չգիտես ինչպես ստացվեց, որ սեպտեմբերի 30-ին որոշում կայացվեց խաչքարը տեղափոխել եկեղեցու բակ: Խոսքը միայն տեղափոխման մասին էր, ոչ տեղադրման, ինչը շատ, այդ թվում՝ հայաստանյան լրատվամիջոցներ խառնում էին: Շատերը գրում էին, որ մարդիկ ցանկացել են տեղադրել խաչքարը: Իսկ բախումը տեղի է ունեցել այն ժամանակ երբ, ըստ տեղեկությունների, ոստիկանության եւ հատուկ ծառայությունների որոշ ներկայացուցիչներ իրենց լավ չեն պահել: Սա 100%-ոց ճշմարտություն չէ, ասում եմ՝ համաձայն տարածված լուրերի:
– Որոշ վերլուծաբաններ պայմանավորվածից ավելի շուտ խաչքարի եկեղեցու բակ տեղափոխելու հետեւում տեսնում են քաղաքական ենթատեքստ՝ կապված առաջիկա ՏԻՄ ընտրությունների հետ: Կիսո՞ւմ եք այս կարծիքը:
– Քաղաքական ենթատեսքտ սեպտեմբերի 30-ի դեպքերում կարելի է տեսնել: Այդ ընթացքում որոշ ուժերի կփորձեին օգտագործել առիթը՝ ընտրություններից առաջ որոշակի քաղաքական դիվիդենտներ հավաքելու համար: Չէի ասի, որ այն նախապես, հատուկ հենց այդ նպատակով էր կազմակերպված: Իհարկե, նախընտրական շրջան է, քաղաքական պահեր կարող են լինել: Միանշանակ ինչ-որ ուժեր կփորձեն առիթն օգտագործել:
– Գումբուրդոյի եկեղեցու շուրջ վեճը առանձին հա՞րց է, թե՞ այն պետք է դիտարկել Վրաստանում հայկական պատմա-մշակության ժառանագության պահպանման ու պատկանելիության հարցերի համատեքստում, որոնք տարիներ շարունակ լուծում չեն ստանում: Ի՞նչ քաղաքականության հետ մենք գործ ունենք այստեղ:
– Նախ՝ ավելի շատ վրացական կողմը պետք է հասկանա, որ խնդիրների բաձրաձայնումն ընդդեմ Վրաստանի չէ: Խնդիրների բարձրացումն ու լուծումներ առաջարկելը՝ հանուն Վրաստանի է: Հանուն Վրաստանի կայուն ու խաղաղ զարգացման: Վրաստանի այս իշխանությունները եւս Սահակաշվիլիի ժամանակշարջանից ժառանգեցին հայտնի մոտեցումները՝ անվանելով մարդկանց անջատողականներ, սեպարատիստներ եւ այլն: Հատկապես վերջին օրերին ամեն ինչ գրեցին այդ մասին: Իրականում խնդիրները բարձրաձայնողներն այսօր իսկապես Վրաստանի հայրենասեր մարդիկ են, ոչ թե դրանք կոծկողները: Գումբուրդոյի եկեղեցին ու ընդհանրապես Վրաստանում հայկական պատմա-մշակության ժառանագությունը մեր հարցերի, պահանջների օրակարգի մի մասն է: Մի շարք խնդիրներ կան, եւ դրանք բոլորն ունեն քաղաքական ենթատեքստ: Բացառություններ չկան: Կրթական, սոցիալ-տնտեսական ու մշակութային խնդիրներում ակնհայտ երեւում է քաղաքական ենթատեքստ: Բոլոր առումներով:
– Ձեր նշած խնդիրների չլուծման պատճառը ո՞րն է: Վրացական իշխանությունների քաղաքական կամքի բացակայությո՞ւնն է:
– Տեսեք, ինչպես ասում են՝ ժողովրդի համբերության բաժակը լցվել է: Այսօր յուրաքանչյուր խնդրի բարձրաձայում կառաջացնի պայթյունավտանգ իրավիճակ: Այս եկեղեցու պատմության ժամանակ, ես տեսա, թե ժողովրդի մոտ ինչ ոգեւորվածություն կար: Տեսել եք, հավանաբար, տեսանյութերում, երբ վրացի ոստիկանը կանգնեցնում է հայ մարդուն՝ հարցնում՝ ինչու չես վրացերեն խոսում, ու այն բանից հետո, երբ ստանում է «լեզուն չգիտեմ» պատասխանը, ասում է՝ գնա մեռի էլի: Կարծես մարդկանց համբերությունը հատել է, իրենք ինչ-որ մի կերպ պետք է արձագանքեին: Դե արդեն պարզ է. հասարակ ժողովուրդ. շատ շուտ տրվում է պրովոկացիաներին ու եղավ այն, ինչ եղավ: Այս ամենի ֆոնին, ես վրացական կողմի՝ խնդիրները ոչ միայն չլուծելու, այլեւ խորացնելու քայլերի տրամաբանությունը չեմ հասկանում: Գնալով խնդիրները խորանում են, ոչ թե լուծվում: Այստեղ պետք է նշեք, որ հայկական կողմը, ի նկատի ունեմ Հայաստանը, նույնպես իր մեղքի բաժինն ունի: Որոշակի խնդիրներ կան, որ ոչ միայն վրացական կողմից է կախված: Դրանք համատեղ ջանքերով պետք է լուծվեն բանակցությունների, միջկառավարական հանձնաժողովի նիստերի կամ միջխորհրդարանական խմբերի հանդիպումների ժամանակ:
– Երբ տեղի ունեցան Գումբուրդոյի դեպքերը Հայաստանի ԱԺ նախագահի տեղակալ Էդուարդ Շարմազանովը կապվեց իր վրաստանցի գործընկերոջ հետ: Ջավախքում հայկական կողմի արձագանքն ինչպե՞ս ընկալվեց, բավարարե՞ց այն տեղացիներին:
– Չեմ կարծում, որ բավարարեց: Մյուս կողմից մարդիկ տեղյակ էլ չեն, որ հայկական կողմն աշխատանք է տարել այս ուղղությամբ: Իհարկե, յուրաքանչյուր արձագանք ու կառուցողական մոտեցում Հայաստանից ողջունելի է:
Արշալույս ՄՂԴԵՍՅԱՆ
armtimes.com