Ես, ճիշտն ասած, թքած ունեմ, թե ինչ կգրեն կամ ինչով կզբաղվեն սև ու սպիտակ ոչխարների ժառանգները Վիկիպեդիայի իրենց` ադրբեջանական տարբերակում: Բայց համաձայնվեք, որ ռուսական Վիկիպեդիան, ամենևին, նրանց հայրենական կալվածքը չէ: Բայց հաճախ այնպիսի զգացողություն է լինում, որ տարածաշրջանին վերաբերող բազմաթիվ հոդվածներ գրվում են Բաքվում:
Համեմատության համար ձեր ուշադրությանն եմ ներկայացնում ռուսական Վիկիպեդիայից երկու հոդված. Մամեդ Էմին Ռասուլզադե և Դրաստամատ Կանայան:
Տրամաբանությունը հուշում է, որ հոդվածի հիմքը տվյալ մարդուն ներկայացնող առաջին պարբերությունն է: Եվ այսպես. Ռասուլզադե` «ադրբեջանցի պետական, քաղաքական և հասարակական գործիչ, լրագրող և դրամատուրգ, 1918թ. Ադրբեջանի Ազգային խորհրդի նախագահ: Նրա արտահայտությունը` «Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz» (Մեկ անգամ հառնած դրոշը հավերժ կանգուն կմնա) 20-րդ դարում Ադրբեջանում դարձել էր ազգային շարժման նշանաբան: Գեղեցիկ և անգամ ռոմանտիկ է հնչում, ճիշտ չէ՞: Միևնույն ժամանակ, նրա ֆաշիստական գործունեությունը զգուշորեն «քողակված» է նախավերջին պարբերության մեջ և ներկայացված, գրեթե, որպես սխրանք: Իսկ գործող անձի լուսանկարի ներք` ռուսական և թուրքական դրոշակներն են` ամեն ինչ պատշաճորեն և վեհանձնորեն:
Իսկ հիմա` Դրոյի հոդվածի մասին: Առաջին պարբերությունը. «Հայ քաղաքական և ռազմական գործիչ: «Դաշնակցություն» կուսակցության անդամ: Համագործակցել է «Երրորդ Ռեյխ»-ի հետ, «Հայկական լեգեոն»-ի հիմնադիրներից է»: Դժվար չէ նկատել, որ հայ ժողովրդի պատմության այդ ականավոր գործչի, Սարդարապատի և Բաշ-Ապարանի հերոսի ներկայացման մեջ նրա փառավոր գործունեության ու սխրանքների մասին որևէ հիշատակում չկա : Փոխարենը, ավելի քան միտումնավոր, ներկայացված է «Ռեյխ»-ի հետ նրա համագործակցությունը` որպես իր կյանքի ամենանշանակալի դրվագ: Իսկ հիմա տեսնենք, թե ինչ է գրված լուսանկարի տակ. «պատկանելությունը` երրորդ Ռեյխ», այն էլ` ջանասիրաբար ներկայացված դրոշակներով: Ռասուլզադեի մասին հոդվածում, կարծես, նման բան չկա: Հետաքրքրության համար նայեցի նաև գեներալ Վլասովի մասին հոդվածը: Այնտեղ ևս «Երրորդ Ռեյխ» գրությամբ դրոշակ չնկատեցի: Եվ որևէ մեկը դեռ կասկածո՞ւմ է, թե որ պետմիավորում է բնակվում այս մեքենայության հեղինակը:
Շարունակենք. «Մինչև 1921թ. հունվարը կատարել է Խորհրդային Հայաստանի զորքերի հրամանատարի պարտականությունները: 1921թ. փետրվարին մասնակցել է Խորհրդային միության դեմ բարձրացված ալիքին և ապստամբության ճնշումից հետո արտաքսվել»:
Իսկ որտե՞ղ է բացատրությունը, թե ինչու է այդ անվախ հայ հրամանատարը, ով ստանձնել էր Խորհրդային Հայաստանի զորքերի ղեկավարի պարտականությունները, «հանկարծ», «հենց այնպես» ընդդիմացել խորհրդային իշխանությանը: Եվ ընդհանրապես ինչո՞ւ է տեղի ունեցել այդ ապստամբությունը, չէ՞ որ դաշնակցականներն իրենց կամքով են իշխանությունը հանձնել խորհրդային կարգերին: Ավելին` կառավարության հրաժարականի մասին համաձայնագիրը` իշխանությունը Դաշնակցությունից Խորհուրդներին անցնելու մասին, 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին ստորագրել է անձամբ Դրոն: Ումի՞ց ենք ամաչում, պարոնայք վիկիպեդիստներ:
Հակաբոլշևիկյան ապստամբության պատճառը կապված է, այսպես կոչված, Ռազմահեղափոխական կոմիտեի գործունեության հետ, որը Հայաստանում իշխանության ղեկին էր հայտնվել էր: Կարմիր բանակի զինծառայողների պարենային ապահովման համար կոմիտեն զբաղված էր տեղաբնիկների հանդեպ բացահայտ ավազակություններով և կողոպուտով: Բացի դրանից, Հայաստանի խորհրդայնացումը ընթացել է արևելքից` Խորհրդային Ադրբեջանից, և կարմիրբանակայինների մի զգալի մասն անդրկովկասյան թուրքերն էին, որոնք ավելի ակտիվ էին զբաղվում կողոպուտով և բռնությամբ: Զուգահեռաբար հանրապետությունում ճնշումներ էին գործադրվում դաշնակցականների և հայ սպաների նկատմամբ: Դրանց գագաթնակետն եղավ Երևանի բանտում տեղի ունեցած արյունալի դատաստանը, երբ սպանվեցին Համազասպը, գնդապետ Գորգանյանը և հայ ազգային-ազատագրական շարժման այլ հայտնի գործիչներ: Իմիջիայլոց, սպանվել են շատ վայրագ, թուրքական եղանակով` կացինով: Այդ բոլոր հանցագործությունները չէին կարող չլցնել ժողովրդի համբերության բաժակը և, ի վերջո, հանգեցրին տարերային ապսամբության: Այդ արյունարբու մսաղացից փրկված հայ սպաներին սկզբում աքսորեցին Ադրբեջան, իսկ հետո` ռուսական ճամբարներ: Դրոյի «բախտը բերեց». նրան սկզբում Հայաստանից վտարեցին Ռուսաստան և երկու տարի անց միայն ավագ որդու հետ թույլատրեցին գնալ Ռումինիա: Բայց գեներալի կնոջը ` Արփենիկին, կրտսեր որդիների հետ չթողեցին, որ գնան, իսկ 1937-ին աքսորեցին Սիբիր, որտեղ երեք տարի անց թոքաբորբից մահացավ զորավարի միջնեկ որդին: Դրանից հետո Դրոն ինչպե՞ս պետք է վերաբերվեր խորհրդային իշխանություններին:
Վիկիպեդիայի հոդվածում ևս մի հիշատակում կա. «1945թ. ձերբակալվել է ամերիկացիների կողմից, բայց շուտով ազատ է արձակվել». Եվ դարձյալ` ոչ մի բացատրություն, թե ինչպես է ստացվել, որ «Ռեյխի աշխատակիցը» և Հայկական լեգեոնի հիմնադիրը անմիջապես ազատ է արձակվել: Ես հո գիտեմ պատճառը. ո´չ Դրոն, ո´չ հայ լեգեոներները ոչ մի հանցավոր գործունեությամբ չեն զբաղվել, որքան էլ թուրք քարոզիչներն ու իրենց ռուս և արևմտյան ծառաներն այսօր փորձեն նրանց զրպարվել: Ավելին` գերմանացի հրամանատարների կողմից հայ լեգեոներները դիտվում էին որպես անհուսալի մասսա`հակված անցնելու Կարմի բանակի կողմը, դրա համար էլ նրանց զգալի մասը ճամբարներում էր և օգտագործվում էր թիկունքային աշխատանքներում: Հոլոքոստն ուսումնասիրող, Իսրայելի Բաց համալսարանի ամբիոնի վարիչ, պրոֆեսոր Յաիր Աուրոնն իր` «Ժխտման տափակություն. Իսրայելն ու հայերի Ցեղասպանությունը» աշխատության մեջ հիշատակում է Հայկական լեգեոնի մասին Հիտլերի արած արտահայտությունը.
«Ես չգիտեմ, թե ինչպես կպահեն իրենց այդ վրացիները: Նրանք թուրքական ժողովուրդներին չեն պատկանում: Ես հուսալի եմ համարում միայն մուսուլմաններին: Ներկա պահին այդ զուտ կովկասյան գումարտակների կազմավորումը շատ ռիսկային եմ համարում` այն դեպքում, մինչդեռ զուտ մուսուլմանական կազմավորման մեջ ոչ մի վտանգ չեմ տեսնում: Չնայած Ռոզենբերգի և զինվորականների բոլոր հայտարարություններին, ես չեմ վստահում նաև հայերին»:
Բայց այդ ամենի մասին շարքային օգտատերը դժվար իմանա, իսկ Դրոյի մասին հոդվածից, հաստատ, դա չի կարող իմանալ:
Գեներալ Դրաստամատ Կանայանն` իր դժվարին ու իրադարձություններով լեցուն ողջ կյանքում ծառայել է հայ ժողովրդին, ո´չ ռուսաստաններին կամ գերմանիաներին, այլ Հայաստանին և միայն նրան: Նա ազնիվ կռվել է թուրքերի հետ նաև ռուսական բանակի կազմում: Նա պարտք չի եղել ո’չ ռուսներին, ո’չ էլ Խորհրդային միությանը և չէր կարող ունենալ: Ավելի շուտ` հակառակն է: Եվ, միանշանակ, նա լրիվ իրավունք ուներ չծառայել նրանց, ովքեր Ցեղասպանության միջով անցած ժողովրդի թիկունքում ոչնչացրել են հայ սպաներին, թուրքերին շռայլել հայկական հողերը և տանջել իր ընտանիքին: Եվ այդ սրիկաների ժառանգները չէ, որ տասնամյակներ անց իրավունք ունեն դատելու մեր հերոսներին:
Ցավոք, ռուսական Վիկիպեդիայում Դրոյի մասին գրված միտումնավոր հոդվածը, բնավ էլ, եզակի դեպք չէ, այլ, ավելի շուտ, համակարգ: Ամեն դեպքում, միտումնավոր շարադրանքով տարածաշրջանային թեմաների և պատմական անհատների մասին միտումնավոր շարադրանքների ինքս պարբերաբար բախվում եմ:
Ահա հեռացման ենթակա մեկ հոդված ևս` ոմն Միրզա Էրիվանի մասին` միանշանակ, գրված անդրկովկասյան թուրքերի կողմից: Անգամ եթե չկենտրոնանանք նրա հսկայական ծավալի վրա (կարծես` խոսքը ինչ-որ հանրահայտ նկարչի մասին է), ինչպես նաև 19-րդ դարին բնորոշ` «19-րդ դարի ադրբեջանցի նկարիչ-զարդանկարիչ, դիմանկարիչ», «Նոր ժամանակների ադրբեջանական պատկերավոր արվեստ» անիմաստ արտահայտությունների վրա, ապա դժվար է չնկատել, որ այդ հոդվածի «կենսագրություն» բաժինը սկսվում է այդ մարդու` ոչ թե ուղղակի Էրիվանում, այլ` «Էրիվանի խանության մայրաքաղաքում` ներկայիս Երևանում` Հայաստանի մայրաքաղաքում, ծնված լինելու փաստով, որը միտումնավոր ընդգծված է»: Եթե հեղինակները ցանկանային նշել պետության անվանումը, որտեղ ծնվել է վերը հիշատակված անձը, այդպես էլ կգրեին «Իրան»: Ի՞նչ կապ ունի դրան հետ խանությունը: Ի դեպ, նույն այդ Միրզան խանությունում ապրել է ընդամենը մանկության երկու տարին, իսկ մնացյալ ողջ կյանքն ապրել է Ռուսական կայսրությունում: Բայց, հնարավոր է, դա ուղղակի մանրախնդրություն է: Այդ դեպքում ինչու՞ է ամբողջ հոդվածի մեջ կրկնվում «ադրբեջանցի» բառը` տերմին, որն այդ տարիներին, առհասարակ, գոյություն չուներ:
Ցավոք, ես չունեմ Վիկիպեդիայի հետ կապ ունեցող ծանոթներ: Հարգելի ընթեցողներ, եթե ձեզնից մեկը կապ ունի, խնդրում եմ, նրանց ուշադրությունը հրավիրեք հոդվածում գեներալ Դրոյի մասին հոդվածում արված մանիպուլյացիաների և թե´ մեկ, թե´ մյուս (Ռասուլզադեի) դեպքում մոտեցումների հսկայական անհամապատասխանությունների վրա:
ՊԱՆԴՈՒԽՏ
Լուսանկարում` Դրոն և Սիմոն Վրացյանը` Փարիզում