Արցախյան երկրորդ պատերազմը դարձավ ջրբաժան Հայաստանի երրորդ հանրապետության համար։ 1991թ․-ին անկախությունը հաջորդեց արցախյան շարժմանը, պետությունը կազմավորվեց պատերազմին զուգահեռ, իսկ 1994թ.-ի մայիսից մինչ օրս պետությունը պայքարում էր 1988թ.-ի նպատակներին հասնելու համար: Սակայն 44-օրյա պատերազմի արդյունքները փոխեցին այն իրականությունը, որի հիման վրա գործում էր Հայաստանը մինչև պատերազմը։ Այսուհետ Հայաստանի արտաքին և անվտանգային քաղաքականությունը գործելու է տրամագծորեն այլ միջավայրում, ուստի այսօր անհրաժեշտություն կա վերանայել արտաքին քաղաքականության առանցքային դրույթները:
Սեպտեմբերի 27-ից առաջ
Անկախությունից հետո Հայաստանի արտաքին քաղաքականության որոշիչ գործոնը եղել է ղարաբաղյան հակամարտությունը և դրանից բխող անվտանգային խնդիրները, որոնցից էլ ածանցվել են մեր առաջնահերթությունները և արտաքին աշխարհի հետ հարաբերման սկզբունքները: Ղարաբաղյան խնդրով են պայմանավորվել անմիջական երկու հարևանների հետ կոնֆլիկտային հարաբերությունները, մեծ տերություններից մեկի հետ դաշնակցային հարաբերություններ ունենալու անհրաժեշությունը և վերջինի հետևանքով միջազգային քաղաքականության մեջ ուժային կենտրոններից մեկի հետ մերձենալու պարտադրանքը։
Հայաստան-Ռուսաստան
Անհավասար ռեսուրսային պայքարի մեջ հայտնված Հայաստանը առաջինն էր, որ ողջունեց Ռուսաստանի վերադարձը Հարավային Կովկաս: Հայկական կողմը 1992-1994թթ.-ի պատերազմի կարիքների զգալի մասը լուծեց արագ կողմնորոշվելու և Ռուսաստանից անհրաժեշտ օգնություն ստանալու միջոցով: Հայաստանը առաջինն էր, որ թույլատրեց պահպանել ռուսական ռազմաբազան, կնքեց 1997թ.-ի բարեկամության և փոխօգնության դաշնագիրը: Հակամարտության առկայությունը ստիպեց Հայաստանին անդամակցել Ռուսաստանի տարբեր ինտեգրացիոն ծրագրերին՝ առաջին հերթին ՀԱՊԿ-ին և ԵԱՏՄ-ին։ Թեև տարիների շարունակ փորձ էր արվում հավասարապես բարենպաստ հարաբերություններ կառուցել նաև արևմտյան երկրների հետ, սակայն Հայաստանը գտնվում էր Մոսկվայի հետ միասին մեկ բլոկում։
Հայաստան-Արևմուտք
Եթե Հայաստանը Ռուսաստանի միջոցով ապահովում էր իր անվտագությունը, ապա արևմտյան երկրների հետ հարաբերությունների օրակարգը հիմնականում կենտրոնացած էր ժողովրդավարական բարեփոխումների, մարդու իրավունքերի պաշտպանության և ֆինանսական աջակցության շուրջ։ Հայաստանն այդ աջակցության շնորհիվ փորձում էր արդիականացնել հանրային և մասնավոր ինստիտուտները։ Հայաստանը Արևմուտքի ազդեցությունը փորձել է օգտագործել նաև ղարաբաղյան բանակցություններում։ Մինսկի խմբում ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի ներկայությունը և այդ երկներում հայկական ազդեցիկ սփյուռքի առկայությունը կարևոր դեր են ունեցել կոնֆլիկտի վերաբերյալ հայանպաստ մոտեցումների ձևավորման համար։ Հայաստանը նաև օգտագործել է Արևմուտքի գործոնը որպես փոխլրացնող, երբեմն նաև զսպող գործոն Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում։
Թուրքիայի գործոնը
Ղարաբաղյան հակամարտությունը եղել է որոշիչ հայ-թուրքական հարաբերություններում։ Արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ՝ 1993թ.-ին, Թուրքիան փակեց ՀՀ-ի հետ սահմանը, իսկ 2008թ.-ին սկիզբ առած հայ-թուրքական հաշտեցման գործընթացը տապալվեց հիմնականում այն պատճառով, որ Հայաստանը հրաժարվեց ընդունել ղարաբաղյան հարցում զիջումներ անելու թուրքական նախապայմանները: Բացի այդ, անկախության ողջ ընթացքում թուրքական վտանգը Հայաստանին ստիպեց հավասարակշռել վերջինս Ռուսաստանի հետ դաշնակցության միջոցով:
Պատերազմից հետո
Երկրորդ արցախյան պատերազմից հետո հողի վրա ձևավորվել է նոր իրականություն, ինչը պետք է լինի արտաքին քաղաքականության մշակման առանցքում։
Հայաստանի կախվածությունը Ռուսաստանից մեծացել է: Ղարաբաղի անվտանգությունը ներկայումս մեծամասամբ կախված է ռուսական խաղաղապահներից: Պատերազմը ցույց տվեց, որ սեփական անվտագությունը ապահովեու համար Հայաստանին գործուն աջակցություն ցույց տվեց միայն Մոսկվան։
Թուրքիայի ազդեցությունը տարածաշրջանում մեծացել է։ Թեև տարածաշրջանում հաղորդակցությունների բացման հեռանկարի առկայությանը, Թուրքիան առավել քան երբևէ ուղղակի սպառնալիք է դարձել Հայաստանի համար։
Արևմուտքի ազդեցությունը էապես նվազել է տարածաշրջանում ՝ ի հաշիվ ռուս-թուրքականի: ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը կորցրել է հողի վրա իրականությունը փոխելու հնարավորությունը։
Այնուամենայնիվ, Հայաստանի արտաքին քաղաքականության որոշիչ գործոնը շարունակելու է մնալ Արցախի շուրջ հակամարտությունը: Արցախի ճակատագրի հարցը դեռ առկախված է, և անհրաժեշտ է վերլուծել, թե ինչ իրավիճակ է ստեղծվել ղարաբաղյան հակամարտության շուրջ նոյեմբերի 10-ից հետո։
Հակամարտության միջազգային շրջանակավորումը (framework) կերպափոխվեց: Սկսած 1992 թվականից հակամարտության և բանակցային գործընթացում ներգրավված էին բազմաթիվ այլ պետություններ՝ ՌԴ, ԱՄՆ, Ֆրանսիա, Թուրքիա, Իրան և այլն: Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո հակամարտության վրա ունեցած ազդեցությամբ Ռուսասատանը և Թուրքիան առաջնային դեր ստանձնեցին։ Արևմտյան երկրները կտրված մնացին ընթացող գործընթացներից, իսկ նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը ընկալվեց որպես ռուս-թուրքական համաձայնության արդյունք, թեև Թուրքիան որևէ կերպ հիշատակված չէր տեքստում։ Սա հարվածի տակ է դնում ԵԱՀԿ ՄԽ ձևաչափը, որի պահպանումը բխում էր Հայաստանի շահերից:
Փոխվեց հակամարտող կողմերի ուժային հավասարակաշռությունը։ Եթե նախկինում Հայաստանը հաղթած կողմն էր, ապա այսօր հակառակն է։ Հայկական կողմի հիմնական նպատակը՝ Արցախի կարգավիճակի հարցը ներկա դիրքերից եթե ոչ անհնար, ապա բավական դժվար է լուծել։ Այս փաստը պատկերավոր արտահայտվեց Արցախի կարգավիճակի մասին Իլհամ Ալիևի հայտնի արհամարհական արտահայտության մեջ։
Ստեղծվել է մի իրավիճակ, որում կողմերը կարճաժամկետ հեռանկարում շահագրգռված չեն կարգավիճակի հարցի լուծմամբ կամ նոր պատերազմով: Ռուսաստանը չի ցանկանում, քանի որ կիսալուծման կողմնակից է, ինչը հնարավորություն է տալիս փակել հակամարտության ռազմական փուլը, սակայն իսպառ չվերացնել խաղաղապահներ ունենալու «պատճառը»: Ալիևը շահագրգռված չէ, քանի որ բավարարված է իր ձեռքբերումներով, որոնցով կարող է դեռ երկար տարիներ պահել իր իշխանությունը: Հայաստանը շահագրգգռված չէ, քանի որ հյուծված է և պարտված, իսկ ներկա պահին կարգավիճակի հարցի որոշումը չի լինելու մեզ ձեռնտու պայմաններով: Հայաստանի համար առանցքայինը արցախահայության անվտանգությունն է, որը կապահովվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ Ռուսաստանը կարող է և պատրաստակամ է այնտեղ ունենալ խաղաղապահներ։ Եվ ի վերջո, կարգավիճակի շուրջ կողմերի կարմիր գծերը փոխբացառող են, ուստի բոլորը հասկանում են, որ կարգավիճակի թեման սրելու է իրավիճակը:
Նոր արտաքին քաղաքականությու՞ն
Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունն այլևս գործելու է փոփոխված տարածաշրջանային միջավայրում: Հարավային Կովկասի համար գլոբալ մրցակցությունը վերափոխվել է տարածաշրջանային մրցակցության: Արտաքին քաղաքականության մեջ պետք է թուլանա ավանդական «փոխլրացնող» կամ «և՛-և՛»-ի քաղաքականությունը: Վեկտորները հիմնականում պետք է ուղղվեն Ռուսաստանի հետ հարաբերություների խորացմանը և հարևան երկրների հետ փոխգործակցության որակական փոփոխություններին։
Թուրքիային և Ադրբեջանին դիմակայելու համար Ռուսաստանի հետ դաշնակցային հարաբերությունների նոր որակի ստեղծումը առանցքային դեր ունի Հայաստանի համար։ Այդ որակը պետք է կառուցվի հայ-ռուսական շահերի այնպիսի համադրմամբ, որտեղ Թուրքիան և Ադրբեջանը նվազագույնը սպառնալիք չեն հանդիսանա Հայաստանի և Արցախի համար։ Ներկա իրողությունների առկայության պայմաններում Հայաստանի և Արցախի անվտանգությունը հնարավոր է պահպանել միայն Մոսկվայի հետ հարաբերությունների ճիշտ կառուցման արդյունքում։
Հաղորդակցությունների ապաշրջափակումը հնարավոր է նոր հայ-թուրքական օրակարգ ստեղծի՝ մասնավորապես ներառելով սահմանների բացման, դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման անհրաժեշտությունը: Հաշվի առնելով, որ 2009թ.-ի՝ հայ-թուրքական մերձեցման փորձերի ժամանակ ռուսական կողմը չուներ առարկություններ, ինչպես նաև այն, որ ղարաբաղյան հարցին առնչվող թուրքական այն նախապայմանները, որոնք խանգարեցին արձանագրությունների վավերացմանը, այլևս արդիական չեն, իսկ Թուրքիան շահագրգռված է դեպի Ադրբեջան նոր ճանապարհների բացման մեջ, նման օրակարգը կարող է նորից վերադառնալ առաջին պլան:
Արևմուտքի հետ քաղաքական հարաբերությունները նոր իրականության պայմաններում ունեն հետաքրքիր երանգներ: Մոսկվան գտնում է, որ Ղարաբաղյան հակամարտության բանակցային գործընթացը պետք է շարունակվի ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ձևաչափում, ինչպես նաև ակնկալում է Արևմուտքի աջակցությունը օպերատիվ խնդիրների լուծման հարցերում: Քանի որ Արևմուտքը շահագրգռված է Արցախի կարգավիճակի հարցը բարձրացնելուն, ինչի վկայություն է Ֆրանսիայի Սենատի բանաձևը, Հայաստանը կարող է խողովակ ստեղծել Ռուսաստան-Արևմուտք համագործակցության միջոցով թուրք-ադրբեջանական նպատակները չեզոքացնելու համար:
Որպես վերջաբան
Հոդվածում նշվեց, թե Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը նախքան պատերազմը ինչ հիմքով էր կառուցվել և ինչ հնարավոր փոփոխությունների կարող է ենթարկվել։ Ապագայի վերաբերյալ առաջ քաշված մտքերը առկա իրողությունների և առավել իրատեսական միտումների արձանագրումն են, որը, սակայն, դեռ ավելի համապարփակ և մանրամասն վերլուծության առարկա է։
Հայկական քաղաքական մտքի համար ներկա իրավիճակը լուրջ մարտահրավեր է, որին հնարավորինս արդյունավետ արձագանքելը ոլորտի մասնագետների պարտականությունն է: Բազմաթիվ են նոր հարցադրումները, որոնց պատասխանների փնտրտուքը պետք է դառնա ակադեմիական և փորձագիտական դաշտի առաջնային նպատակը: Այս նպատակով ստորև կներկայացվի մի քանի հարցադրում՝ որպես վերջաբան.
1. Ի՞նչ տեսք է ստանալու փոփոխվող Հարավային Կովկասը: Ի՞նչ տեսք է ստանալու Ադրբեջանի արտաքին քաղաքականությունը Թուրքիայի հետ աննախադեպ մերձեցման ֆոնին։
2. Ինչպե՞ս է Իրանը պատկերացնում իր դերը Թուրքիայի ամբիցիաները Հվ․ Կովկասում զսպելու տեսանկյունից։
3. Ռուսաստանի և Թուրքիայի մեծացող դերի համատեքստում ի՞նչ նախադրյալներ կան Վրաստան-Ռուսաստան մերձեցման և Թբիլիսիի կողմից՝ Հայաստանի համար ավելի բարենպաստ արտաքին քաղաքականության ձևավորման համար։
4. Հայաստանը ի՞նչ սպառնալիքներ կարող է ունենալ Թուրքիայի հետ սահմանների բացման պարագայում և արդյո՞ք սահմանի շուտափույթ բացումը շահավետ է Հայաստանին:
5. Հայ-ռուսական ինտեգրացիոն հարաբերությունները կերպափոխվելու՞ են նոր ձևաչափի, թե՝ ոչ: Եթե ռուսական կողմից լինի նոր նախաձեռնություն, ինչպե՞ս պետք է Հայաստանը արձագանքի այդ առաջարկներին: Արդյո՞ք Ռուսաստանը մտադիր է առավել ընդլայնել իր ինտեգրացիոն կառույցների գործունեությունը տարածաշրջանում հաղորդակցությունների բացման պարագայում։
Հովսեփ Բաբայան, Դավիթ Մաթևոսյան